Prawo do zgromadzeń

W związku z licznymi pytaniami postanowiłem w jednym artykule zawrzeć dla Państwa informacje o prawach przysługujących osobom biorącym udział w zgromadzeniu, ich obowiązkach oraz obowiązkach organizatorów, a także istotne prawnie wskazówki czego unikać i jak się zachować w szczególnych sytuacjach.

Przede wszystkim trzeba podkreślić, iż z art. 57 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wprost wynika wolność organizowania i uczestniczenia w pokojowych zgromadzeniach. Zapis ten równocześnie wyklucza, by zgromadzenia lub zbiegowiska, które nie mają pokojowego charakteru, były chronione przez państwo i wskazuje, że nie należą one do zakresu praw i wolności obywateli. Warto wiedzieć, jakie są prawa uczestników pokojowego zgromadzenia, na co powinni oni zwrócić szczególną uwagę oraz jak postępować. Poniższe zestawienie nie jest kompletne, jednak ma na celu przybliżenie podstawowych regulacji prawnych.

Jakie prawa przysługują osobom biorącym udział w zgromadzeniu?

• Prawo do organizowania (po zawiadomieniu) i uczestniczenia oraz przemieszczania się w obrębie pokojowych zgromadzeń, niezależnie od tego, czy zostały prawidłowo zorganizowane (art. 57 Konstytucji).
• Prawo do wyrażania swoich opinii i poglądów, o ile prezentowane treści nie przekraczają granicy zniesławiania lub zniewagi (art. 54 Konstytucji, ograniczany art. 212 i 216 Kodeksu karnego, dalej kk).
• Prawo do wyrażania swoich opinii i poglądów w każdy możliwy sposób: poprzez skandowanie haseł, używanie transparentów, śpiew lub wszelkie inne zachowania, o ile nie stanowią one wybryków chuligańskich lub nieobyczajnych albo innego czynu karalnego, np. niszczenia mienia (art. 54 Konstytucji, ograniczany przez art. 51 §2 i 140 Kodeksu wykroczeń, dalej: kw, art. 288 i inne kk).

Czego nie wolno robić podczas zgromadzenia?

• Naruszać bezpieczeństwo osób i mienia, pozostawiać przedmiotów w miejscach do tego nie przeznaczonych (np. plakatów lub ulotek – można je natomiast wręczać bezpośrednio osobom uczestniczącym w zgromadzeniu lub postronnym), nie wolno też blokować przejazdu poza obszarem legalnego zgromadzenia albo wykraczać przeciwko wydanym – z upoważnienia ustawy – przepisom porządkowym o zachowaniu w miejscach publicznych (szereg przepisów kw, kk i innych ustaw).
• Mieć przy sobie broni, materiałów wybuchowych, wyrobów pirotechnicznych i innych niebezpiecznych wyrobów i narzędzi (art. 4 ust. 2 Prawa o zgromadzeniach oraz art. 52 § 1 kw).
• Przeszkadzać lub starać się przeszkodzić w organizacji lub przebiegu zgromadzenia albo przemocą lub groźba bezprawną udaremniać zgromadzenie (art. 52 § 2 pkt 1 kw, 260 kk).
• Zorganizować i przewodniczyć zgromadzeniu bez zezwolenia (art. 52 § 2 pkt 2 kw). Natomiast sam udział w takim zgromadzeniu nie podlega karze – nie można przy tym wymagać od obywateli, by mieli wiedzę o tym, czy organizator dochował wszelkich wymogów związanych ze zorganizowaniem zgromadzenia.
• Przewodniczyć zgromadzeniu po rozwiązaniu go (art. 52 § 2 pkt 3 kw).
• Będąc przewodniczącym lub organizatorem zgromadzenia nie wolno umyślnie nie podjąć środków niezbędnych dla zapewnienia zgodnego z przepisami prawa przebiegu zgromadzenia oraz zapobieżenia powstaniu szkód z winy uczestników zgromadzenia – stąd istotna rola tzw. służb porządkowych (art. 52 § 3 pkt 1 kw).
• Nie podporządkowywać się żądaniom lub poleceniom przewodniczącego zgromadzenia lub jego organizatora albo nie opuszczać miejsca zgromadzenia po jego rozwiązaniu (art. 52 § 3 kw). Należy opuścić miejsce zgromadzenia, ale nie jest zabronionym następczy powrót na teren, gdzie odbywało się zgromadzenie.
• Naruszać nietykalności cielesnej lub napadać na funkcjonariusza publicznego (np. policjanta) albo przemocą lub groźbą bezprawną wywierać wpływ na czynności organu państwowego lub organu samorządu terytorialnego (art. 222, 223, 224 kk).
• Świadomie uczestniczyć w zgromadzeniu, jeżeli przekształciło się ono w zbiegowisko, czyli zgromadzenie bliżej nieokreślonej liczby osób w miejscu publicznym, do którego każdy może się przyłączyć, zaś jego uczestnicy wspólnymi siłami dopuszczają się gwałtownego zamachu na osobę lub mienie (art. 254 § 1 kk).
• Publicznie nawoływać do popełnienia czynu zabronionego lub pochwalać jego popełnianie, propagować faszyzm lub inny ustrój totalitarny lub też dokonywać czynów rasistowskich (art. 52a kw, art. 255, 256, 257 kk).
• W razie wykorzystywania symboli narodowych zabrania się ich publicznego znieważania, niszczenia, uszkadzania lub usuwania (art. 137 kk).
• Nie wolno również znieważać pomników (art. 261 kk).

Co należy wiedzieć:

• Organizator powinien zawiadomić z co najmniej sześciodniowym wyprzedzeniem odpowiedni organ o zamiarze zorganizowania zgromadzenia (art. 7 Prawa o zgromadzeniach).
• Przewodniczący zgromadzenia ma pozostawać w kontakcie z przedstawicielem organu gminy lub z przybyłą na miejsce policją (art. 19 ust. 2 Prawa o zgromadzeniach).
• Przewodniczący zgromadzenia ma obowiązek noszenia identyfikatora i innych dokumentów wyróżniających (art. 19 ust. 3 i 4 Prawa o zgromadzeniach).
• Przewodniczący może żądać opuszczenia zgromadzenia przez konkretną osobę lub może rozwiązać zgromadzenie. Uprawnienia te wynikają z art. 19 ust. 5 i 6 Prawa o zgromadzeniach. W takim przypadku albo konkretna osoba, albo wszyscy uczestnicy mają obowiązek opuszczenia miejsca, gdzie odbywało się zgromadzenie. Obowiązek ten z kolei może być penalizowany (art. 52 § 3 pkt 3 kw).
• W razie ewentualnej interwencji policji, na żądanie funkcjonariusza masz obowiązek wylegitymowania się (art. 15 ust. 1 pkt 1 Ustawy o Policji oraz art. 65 kw). Warto przy tym pamiętać, że:
  • Jeżeli policjant chce nas wylegitymować, ma obowiązek podać swoje imię, nazwisko i stopień w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych. Ponadto musi podać przyczynę podjęcia czynności służbowej oraz podstawę prawną jej podjęcia (§ 1 i 2 Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 26 lipca 2005 r. w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów).
  • Policjant ustala tożsamość na podstawie dowodu osobistego, paszportu, zagranicznego dokumentu tożsamości, innego niebudzącego wątpliwości dokumentu zaopatrzonego w fotografię i oznaczonego numerem lub serią lub oświadczenia innej osoby, której tożsamość została ustalona na podstawie wcześniej wymienionych dokumentów. Szczególnie istotna daną jest numer PESEL (§ 4 ww. rozporządzenia).
  • Na sposób przeprowadzenia czynności przez policjanta przysługuje zażalenie do miejscowo właściwego prokuratora (art. 15 ust. 7 Ustawy o policji)

W przypadku mało prawdopodobnej sytuacji zatrzymania przez policję (art. 244 i nast. Kodeksu postępowania karnego, art. 45 i nast. Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia) należy pamiętać by nie stawiać oporu oraz w miarę możliwości ograniczyć polemikę z funkcjonariuszem dokonującym zatrzymania. Policja ma obowiązek niezwłocznie umożliwić zatrzymanemu, na jego żądanie, nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym, a także bezpośrednią z nimi rozmowę. Zatrzymanemu przysługuje też zażalenie do sądu. W zażaleniu zatrzymany może się domagać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzymania.

Policja ma też obowiązek natychmiast poinformować zatrzymanego o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego, a także o prawie do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, do złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia, do otrzymania odpisu protokołu zatrzymania – który musi zostać sporządzony, o prawie do dostępu do pierwszej pomocy medycznej oraz odnośnie procedury i terminów obowiązujących w wypadku zatrzymania.

Zgodnie z art. 248 Kodeksu postępowania karnego, zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, gdy ustanie przyczyna zatrzymania, a także jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ nie zostanie on przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania (należy go także zawsze zwolnić na polecenie sądu lub prokuratora). Następnie zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sądu nie doręczono mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania.

Natomiast zgodnie z art. 46 §6 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, czas zatrzymania osoby liczy się od chwili jej ujęcia i nie może przekroczyć on 24 godzin, a w wypadkach gdy względem zatrzymanego zachodzą podstawy do zastosowania postępowania przyśpieszonego – 48 godzin.